Лафзсизлик иллат саналмай қўйдими?
Қачон, қаерда эканини билмайман-у, ҳар қалай, замон-замон бўлган даврдан бошлаб, эркакларнинг мақоми аёлларникидан фарқ қилган. Албатта, эркакнинг жисмонан бақувватлиги, тадбиркорлиги, чапдаст ва қўрқмаслиги уларни аёллардан устун қилган. Лекин фақат аёллардангина эмас...
Янги туғилган чақалоқнинг туғилганлик тўғрисидаги гувоҳномасига ҳам эркак деб ёзилади. Саксондан ошган чолнинг паспортида ҳам эркак деган ёзувни ўқиймиз. Ваҳоланки, ҳаётда «Э, у ҳали бола-ку», «фалончими, у қари чол-ку», деган гапларни ишлатамиз. Тўғри, «Ўзбек тилининг изоҳли луғати»да «эр - эркак жинсига мансуб киши; эркак» деб ёзилган. Шу изоҳнинг учинчи бандида эса: «Мард, олижаноб, жасур киши», деб ҳам изоҳ берилади. Шунинг учун ҳам эркак деганда, кучга тўлган, оқил ва вазмин, жасур, аёли ва фарзандларининг ҳимоячиси кўз олдимизга келади. Буни қарангки, тўлақонли эркак тушунчасига мос келиш учун бу сифатларнинг ўзи камлик қилар экан.
Гавдасидан ит ҳуркадиган, лекин сал нарсага хотинлардай шаллақилик қиладиганлар бор. Арзимаган нарсалардан ваҳима кўтарадиган қўрқоқлар ҳам оз эмас. Туғдириб қўйган болаларини боқмай, алимент тўлашдан қочиб юрганлар қанча. Ишини битириб олгунча суюқоёқ хотинлардай минг турланадиганлар орамизда бор. Оғзига нима келса, қайтармай, қўлидан келмайдиган ишни «қилдим» ёки «қивораман», деб ишонтирадиган лафзсизларни ҳар чорраҳада ўнтасини учратиш мумкин. Ҳа, айнан мана шу лафз ҳақида бироз тўхталсак. Чунки қанча, фазилати бўлмасин, лафзсиз одамни эркаклар сафига қўшиб бўлмайди.
Лафз, субут, эркакча ваъда хусусида гап борар экан, оқиллар таърифича, ўз сўзида тура оладиган, айтган гапидан қайтмайдиган, қилолмайдиган ишлари тўғрисида лоф урмайдиган мардларни назарда тутганлар. Илгарилари бирон бир иш устида гап борганида эркаклар аёллар билан келишишмаган, шартлашишмаган. Ўша ишга аёлнинг укасими, ўғлими, майли-да, бирон бир эркак вакили аралашгандагина иш пишган. Бироқ, бугунги кунда аксарият ҳолларда эркаклар билан ҳам келишиб бўлмайдиган бўлиб қолди. Гўёки «лафз» сўзи русумдан чиққандай, ўз қимматини йўқотгандай...
Энди эркаклар оғзига нима келса гапираверадиган, эртага нима бўлишини ўйлаб ўтирмай, ваъда бериб юбораверадиган бўлиб қолишгандай... Хизмат тақазоси туфайли одамлар билан бевосита мулоқотда бўлишга тўғри келади. Суҳбатлар, учрашувлар асносида шунақанги ваъдалар беришадики, бўлган-бўлмаган гапларга шунақанги ишонтиришадики, ёқа ушлайсан. Гўёки ёлғон гапириш бўйича мусобақалашаётганга ўхшашади. Эртасига эса, минг турли баҳоналар тўқишга заррача уялишмайди, виждони оз бўлса-да қийналмайди.
Болалигимизда, илк мактаб йилларидаёқ «Ўқиш китоби»мизда «Арслон изидан, йигит сўзидан қайтмас», деган мақолни ўқиганмиз. Мен бу мақолни айнан шундай тушунганман. Аммо, ўша гап бугун ҳам ҳақиқатми? Ваъда беришлар, ишонтириш ва умидвор қилишлар, гарчи аввалданоқ шу ишлар амалга ошмаслиги аниқ бўлса ҳам, оддий ҳол бўлиб қолмаяптими бугун? Лафзсизлик, субутсизлик ва ёлғон аралаш-қуралаш бўлиб кетди. Энг ачинарлиси, эркакча сўз олдидаги масъулиятни унутиб қўйганмиз.
Ҳазрат Алишер Навоий беш аср аввал шундай деган эди:
Улки ишора айлади ёлғон демак,
Бўлмас ани эру мусулмон демак,
Яъни, кимки ёлғон сўзни ишлатишдан ор қилмас экан, уни нафақат мусулмон, балки, оддий эркак ҳам деб бўлмайди.
Тирикчилик, уй-рўзғор ташвишлари билан турли хил ташкилотларга ариза кўтариб борамиз. Ишингизни битириб бериш ёки рад жавоби учун қонунда аниқ муддатлар белгилаб қўйилган. Масалан 3 кун, 15 кун, 30 кун ва ҳоказо. Аммо неча-неча танишларимиз йиллаб сарсон-саргардон бўлиб юришибди. Ваъдабозлар эса турли хил баҳоналар билан «эртага келинг», «15 кунда хабар олинг», «озгина қолди», «қирқ бирига ҳам чиданг, энди», деган тутуруқсиз гаплари билан уларни эшикка кузатаверишдан чарчамайди.
Айтган сўзининг, берган ваъдасининг устидан чиқмайдиган «эркак» учрашиб қолганингизда сиздан уялмайди ҳам. Дарвоқе, уят нима қилсин бунақаларда! Уятни биладиган одам ваъда қилишдан олдин ўйлаб кўради.
Бу узвий бир-бирига боғлиқ жиҳатлар. Аҳдига вафо қилмайдиганлар, сўзида турмайдиганлар эса на аёл ва на эркак бўлган аросат кимсалардир. Чунки аёллар бирон бир айтган ваъдаларини бажара олмасликлари мумкин. Буни шундоқ қабул қиламиз ва кечириб юбораверамиз.
Минг йил нарида битилган «Қобуснома»да шундай дейилади:
«Эй фарзанд, хиёнатдан қочгилки, кимки бир марта хиёнат қилса, унга ҳеч кимнинг эътиқоди қолмайди. Тўғриликни ўзингга касб қилиб олгилки, тўғрилик энг яхши ишдир. Кишига ваъда қилмагил, ваъда қилсанг, унга хилоф этмагил... Ёлғон сўз демагил, ростини айтгил».
Халқимизда беандишароқ бир мақол бор: «Номарднинг хотини бўлгунча, марднинг беваси бўлган яхши». Бу, энди, аёлларимиз хусусидаги гап. Лекин, гап ўринбосарларимиз, кетма-кет улғайиб келаётган ўғилларимизга тақалганда, яхшилаб бир ўйлаб кўришимиз керакмикин? Қуш уясида кўрганини қилади, деганларидай, эртага ўзимиз қартайиб, баланд-пастни англаб қолган вақтимизда субутсизлик, лафзсизлик иллат саналмай қўйилса бошимизни қаерга уришни билмай ерга қараб қолгандан кўра, бугун ўзимизни эплаб олганимиз яхшимикин... Сиз нима дейсиз?
Муслимбек ЙЎЛДОШЕВ,
Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими