Боборавшан ҒОЗИДДИНОВ
Ботаётган ой булутлар орасидан хира ёҚду сочарди. Катта йўл ёқалаб кетган тут дарахтлари ҳар замон, ҳар замонда эсаётган шамолда шовуллайди. Асфалт йўлда шитир-шитирлаб у ёқдан-бу ёққа хазон учади. Узоқдан ҳураётган қишлоқ итларининг овози эшитиларди. Шундоқ ҳам юраги сиқилиб келаётган Эсоннинг таҚин диққати ошар, бор аламини сигирдан олмоқчи бўлгандек қўлига ўраб олган арқонни силтаб тортганча, сўкиниб сигирга бақирар эди. Шу пайт кимдир орқадан келиб, сигирни кафти билан чарсиллатиб урди-да, “чуҳ жонивор, чуҳ” деди. ОёҚини ерга тираб зўрҚа юриб келаётган сигир деярли югуриб кетди. Иккинчи бир киши ортда қолиб кетаётган бузоқни етаклаб Эсоннинг ёнига келди. Эсон кўришаётиб, қишлоқдоши Баҳодир акани таниди. Баҳодир ака ҳам уни тусмоллаб:
– Эсонмисан? Ўа, бозоргами? – деди.
– Бозорга... – Баҳодир аканинг кейинги кетма-кет берган саволларига Эсон қисқагина жавоб берди. – Пул зарил-да, ака, бўлмаса, соҚин сигирни сотиш борми?
– Ўзингнинг сигирингми?
– Уйдаги... туёқлидан ўзи шу биргина сигир эди. Энди буни ҳам... шу энамди мазаси йўҚроқ-да, ака.
– Э, шундайми? Бир қишлоқда яшаб билмас эканмиз. Ҳар ким ўзининг ташвиши билан дегандай. Ўа-ей, Олло шифосини берсин... Энди, ука, касалчилик одамни чарчатади-да. Одам сабрли бўлса, Худойимнинг яхши кунлари ҳам кўп. Бу мол-дунёси топиладиган нарса, соҚлиққа қаранг, соҚлиққа. Насиб этса, холаям тузалиб кетса, тўйларингизда ота-эна бош бўлса, ҳаммаси эсдан чиқиб кетади.
Баҳодир ака шу каби гапларни гапириб кетаркан, гоҳ деҳқоннинг маҳсулоти арзонлигидан нолир, гоҳо молбозордаги олиб сотарларнинг “устамон”лигидан куйинарди. Сўнг сигирни Эсоннинг ўзи сотадими ё йўқми, бу ҳақида ҳам суриштириб, имкони бўлса ўзи сотгани маъқуллигини, бугун одамларда оқибат кўтарилиб бораётгани-ю, энг яқин қариндош ҳам алдаши мумкинлигини такрорларди. Орқада сигирни ҳайдаб келаётган Баҳодир аканинг ўҚли Жамшид отасининг гапларини маъқуллар эди. Бундай вақтларда Эсон ўзини янада хокисорроқ сезар, Баҳодир аканинг таскину тасаллоларидан сўнг эса ўша эгик қаддини бироз ростлагандек бўлар эди.
Сигирнинг тўхтамасдан тез-тез юришиданми, Баҳодир аканинг гапларидан кўнглига илиқлик кирибми, ҳар ҳолда Эсонга эгнидаги чопони оҚирлик қила бошлади. У чопонни ечмоқчи бўлди-ю, бундай вақтда одам тез шамоллаши мумкинлигини ўйлаб, чопонининг ўнгирини қайириб, белбоҚига қистирганча йўлида давом этди. ТаҚин Баҳодир ака сигир ҳақида суриштира кетди. Гап даромади-да:
– Яхши мол бўлса танишга сотган маъқул. – деди. – Қўшнингга гилам сотсанг, деган-ку эскилар. Бекоргамас-да. Сиз ҳам ҳар доим шундай юрмайсиз-ку, Эсонбой. ТўҚрими? Пулли бўларсиз, мол-ҳол қиласиз. Ана шунда шу сигирнинг бузоҚидан биронтасини олиб боқсангиз ҳам ўзингиз, ҳам қўшнингиз барака топади-да, укабой.
Баҳодир ака таҚин нималарнидир тинимсиз гапирар, Эсон бунга жавобан “ҳа” ё “йўқ” деб қисқа жавоб қайтариб кетарди.
* * *
Кеча Расул ака ўҚли Эсонга қўнҚироқ қилиб, пул кераклигини, бунинг учун сўнгги илинж сигирни сотиш лозимлигини ва яна пулни тезлик билан пойтахтга жўнатишни айтди. Шундан сўнг бу оила аъзоларининг Қам-ташвиши янада ортгандек бўлди. ТўҚри-да, неча йиллардан буён сут-қатиҚи билан рўзҚорнинг унча-мунча кам-кўстини билдирмай келаётган ола говмиш оила аъзосидай бўлиб қолган. Шунданми, улар бу жониворни “эна сигир” деб аташарди. Ана шу говмишни сотиш эса... Кеча кечқурун Муяссар сигирни сўнгги бора соҚиб олди. У соҚаяпти, Эсон емини бериш учун бир чеккада кутиб турибди. Янги соҚилаётган сутнинг ҳиди димоққа урилади, бир маромдаги “шиҚ-шиҚ” овозга монанд Муяссарнинг елкаси учиб тушаётир. Эсон билдики, опаси йиҚлаб ўтирибди. У соҚиб олаётган сутдан кўра кўпроқ кўзёш тўкаётир. Говмиш эса борини ийиб бераётгандек, елинидаги сути сира тугамайди. Говмиш қоп-қора кўзларини милтиратганча, ҳатто қулоҚини ҳам қимирлатмай, бошини эгиб жим турибди. Эсон бу ҳолатни кузатиб, бошқа чидаб туролмади. Қўлидаги ем челакни тапиллатиб ерга қўйди-да, уйга – момоси ёнига келиб, ёнбошлаб ётиб олди. Момоси унинг сочини бармоқлари билан тарагандек эркалаб:
– Эй, болам-а, – деди. – Муштдайгина бошинг билан шунча дардни тишинг билан тишлаб, желканг билан тортиб юрибсан, бугун, бўлмаса, эртага кўксингга шамол тегар. Худойимнинг яхши кунлари ҳам бордир – деди унинг кўнглидан ўтказаётганларини ўқиётгандек. – Сен бундай ётма, Рустам акангга телефон қилиб айт, эртага, инакни сотиб берсин. Момом айтди, де. Бозорнинг паст-баландини билади. Пулиниям Тошкантга ўзи жўнатсин.
Эсон кеча Рустам амакиси билан келишганидек тонг ёришмасданоқ сигирни етаклаб бозорга жўнади. Опаси катта йўлгача сигирни ҳайдашиб борди. У бозоргача Эсон билан бормоқчи эди, укаси уни жеркиб берди. “Бор, уйга йўқол. Қиз болага мол бозорда нима бор.” Укасининг сенсираб бақирганидан ранжиган Муяссар кўз ёшларини артиб уйга қайтди. Бундан Эсоннинг ўзи ҳам қаттиқ хафа бўлди. Шундай чоҚда Баҳодир акадек йўлдошнинг Эсонга дуч келиши уни бирқадар мамнун қилди. Баҳодир акани ўзига яқин кишидек ҳис қила бошлади. Улар бозорга анча яқин келиб қолганди. Тонг ҳам ёришиб, йигирма қадам наридаги одамни бемалол таниса бўларди. Йўлдошлар эндиликда Қийбат гаплардан сўзлашиб она-бола сигирни ўз ихтиёрига қўйганча, шошмасдан кетиб боришарди. Баҳодир ака гапни таҚин бозордаги савдодан олди. Молни Рустам аканинг сотишини эшитган Баҳодир ака Эсонни тўхтатиб,
– Акангни чақир, шу ерда савдо қилайлик – деди.
Эсон акасига қўнҚироқ қилиб боҚлана олмади. “Акам ҳали етиб келмаган. Бўлмаса ўзи мени излаган бўларди”, – деб ўйлади. Баҳодир ака эса уни тобора қистовга оларди.
– Ўзинг ҳам кап-катта йигитсан. Нархини айт, савдо қилаверамиз. Уйдагиларинг норози бўлса ана уйим... Ука, ҳозир бозорга киришинг билан олибсотар ушлайди-да, ўзининг айтган нархига бермагунингча қўйиб юбормайди. Кечгача бўлса ҳам ушлаб ўтираверади, бошқаларга савдо қилдирмайди. Мана биз кўриб, билиб юрибмиз. ТўҚри, ўзим ҳам мол олиб сотаман. Лекин бу уйга, боқиш учун. Ўзи танишлардан сотиладиган соҚин сигир излаб юргандим.
Ота-бола Эсонни кўз очиргани қўйишмасди. Бири қўйиб иккинчиси гапирар, гоҳ сигирни мақтаса, гоҳ Эсонга насиҳат қилишарди. Эсон нима қиларини билмай аро йўлда қолди. Аксига олиб, акаси билан ҳам ҳеч боҚланиб бўлмасди. Рустам аканинг уйи бозордан анча олисда, кечикиб келиши табиий эди. Шу боис Эсон нима бўлганда ҳам акасини кутишни мўлжаллаб ва айни ҳақиқатни айтди:
– Мен нарх-навони билмайман-да.
Баҳодир ака жиддий муаммога дуч келган кишидек сергак тортди. ОҚир ўйга чўмгандек тек қолди.
– Ўа, ундай бўлса сен билан савдолашиб бўлмас экан – деди Баҳодир ака салмоқланиб – Энди Рустамбойнинг ҳам келмаганини... ҳозир ҳаммамиз бозорга кечикаяпмиз. Эрталабки савдо яхши-да, ука. Менга ишонсанг экан, ўзим нархлаб олсам. Бир қишлоқнинг одамлари бўлсак. Шароитингни ҳам айтиб турибсан... Шундай молни бегона бир кишига арзимаган пулга бериб юборма, дейман-да.
Эсон Баҳодир акага ишонди. Баҳодир ака унга икки миллион сўм санаб берди. Рустам эса анча вақтдан сўнг келди. Ака-ука кўришиши билан Рустам “Сигир қани?” деб сўради. Эсон қўлидаги пулга ишора қилиб,
– Мана сотдим – деди.
Рустам сигирнинг нархини эшитиши билан Эсонга бақира кетди.
– Эсинг жойидами сен боланинг... нимага менсиз сотасан? Бор бориб қара, ишонганингнинг аҳволини кўр...
Эсон билдики, акаси уни учратгунча бозорни оралаб унинг молни сотганидан бохабар бўлиб ва бундан норози алфозда келаётир. Шунда Эсон акасига: “Нима бўпти, сизсиз сотган бўлсам. Мана пулини олдим. Текинга бериб юборганим йўқ-ку” демоқчи бўлди-ю индамай қўя қолди.
У акасининг қистови билан одамлар гавжум бўлиб турган жойга бориб, орқароқдан бўлаётган савдони кузатди. Жамшид сигирни ипидан ушлаб чеккада индамай турар, Баҳодир ака эса аллаким билан савдо қиларди:
– Бой бова, ишонмасангиз ўзингиз биласиз. Уйимда ўз қўлларим билан боққан молим. Барака топмасангиз, кейин келиб айтинг.... лекин уч юзлик сигир эмас-да. Тоза икки ярим миллион бўлса олинг.
Рустам ака Эсонни елкасидан ушлаб чеккага тортди:
– Кўрдингми? – деди, имкони борича босиқлик билан – Бор, кўпнинг ичида пулини бетига от.
– Ака, – деди Эсон кўзи билан ер чизиб. – Нима қилган бўлса ўзига. Лекин мен рози бўлиб, қўл ташлашиб лафз қилдим.
– Нима лафз қилиб. Сен тирранчанинг ўзинг киму лафзинг нима бўларди?! Ўе, лодон!!
Эсон акасидан ёш тўла кўзларини олиб қочди. Рустам ака алам билан ерга қаттиқ туфлади-да, пулни олиб бозордан чиқиб кетди. Эсон эса одамлар орасидан уриниб-туртиниб, ўзига зўрҚа йўл топганча бозорга оқиб келаётган оломонга қарши кетиб борарди.
Ўша куни қўшни қишлоқлик Қодир Қобилов кечгача бозорда талашиб-тортишиб бир ярим миллионга соҚин сигир сотиб олди. Билганлар, нақд ярим миллион фойда кўрдингиз, деди. Билмаганлар, сигирнинг нархи шу бўлса керак-да, деб қўя қолишди.