Чархпалак дунё 

Халқ эртакларида бир думалаб парига, яна бир думалаб алвастига айланиб қоладиган сеҳргарлар, жодугарлар ҳақида кўп ўқиганмиз. Ушбу ҳолатни реал ҳаёт воқеаларида ҳам кузатиш мумкин. Тўғри, инсоннинг нафақат ташқи, ҳатто ички қиёфаси ҳам ҳеч қачон ўзгармайди. Шу боис пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом: «Агар Уҳуд тоғи жойини ўзгартирибди, десалар ишонишим мумкин, аммо фалончи ўзгариб қолибди десалар, ишонмайман», деган эканлар. Гарчанд инсон феъли ўзгармаса-да унинг фикри тез-тез янгиланиб туриши табиий бир ҳол. Бу эса ўз навбатида жамиятларнинг, шу асосда ижтимоий ҳаёт эврилишларини келтириб чиқаради.
Бу ҳолат, айниқса, тоталитар тизимда яшаётган жамиятларга хос бўлиб, демократик тамойиллар асосида қурилган тизимлар улардан фарқли ўлароқ муқим ва мўътадилроқ бўладилар.
Масалан, Америка Қўшма Штатлари, мана, икки асрдан ортиқроқ вақт давомида битта Конституция асосида бошқариб келинмоқда. Фақат вақти-вақти билан замон талабидан келиб чиқиб, кичик, жузъий ўзгартиришлар киритилади, холос. Буюк Британияда эса, умуман, Конституция мавжуд эмас, унинг ўрнини парламент томонидан қабул қилинган турли қонунлар бажариб турибди. Британиялик буюк сиёсий арбоб Уинстон Черчилль ибораси билан айтганда «Буюк Британиянинг конституцияси битта – у ҳам бўлса – соғлом фикр». 

Афсуски, чиройли, инсонпарвар қонунларни қабул қилиб, кейин унинг тескарисини амалга оширганлар ҳам топилади.
Айтайлик, 1949 йилда қадимий Хитой диёрида янги, мустақил халқ жумҳурияти барпо этилди. Янги давлат ўз олдига халқпарвар, одилона, фаровон жамият барпо этиш вазифасини мақсад қилиб қўйди. Бу борада Хитой маъмурлари социалистик тузум қураётган собиқ СССР моделини қабул қилиб олдилар. Аммо 1956 йилда Сталин шахсига сиғинишнинг фош этилиши ХХР лидери Мао Цзе Дуннинг қаҳр-ғазабини қўзғади ва шўро маъмурияти билан бўлган яқин алоқаларни узиб, жаҳон коммунистик ҳаракатида ўзининг Хитой хусусиятига хос алоҳида йўлини танлаганини эълон қилди. Энди ХХР сиёсатида марксизм-ленинизм ғояларидан кўра кўпроқ миллатчилик ҳамда буюк давлатчилик кайфиятлари устунлик қила бошлади. Мао томонидан жамиятнинг авторитар-волюнтаризм усулида бошқарилиши мамлакат иқтисодиётини ачинарли аҳволга тушириб қўйди. Ташқи сиёсий муносабатларда ҳам вазият ғоят ёмонлашди. Бир томондан СССР ва АҚШ билан, иккинчи томондан эса ён-атрофдаги қўшни давлатлар билан алоқалар издан чиқди. Пекиннинг яккаланиш сиёсати Мао томонидан олиб борилган онгли ҳаракат бўлиб, унинг 1959 йилда чақирилган Хитой Коммунистик партиясининг йиғинида айтган қуйидаги сўзларида акс этган эди: «Биз Ер куррасини забт этишимиз лозим. Бизни бутун Ер курраси қизиқтиради. Биз унда ўзимизнинг қудратли давлатимизни барпо этамиз».

1965 йилда маочилар «катта сакраш» сиёсати барбод бўлгач, янги ғоя, яъни «дунё шаҳарлари»ни «дунё қишлоқлари» забт этиши фикри билан алмаштирдилар. Бунда «дунё шаҳарлари» дейилганда ривожланган мамлакатлар, «дунё қишлоқлари» эса Хитой ва унга ўхшаш қолоқ, энди ривожланаётган давлатлар сифатида қаралар эди.
1970 йиллар бошида ушбу ғоя ҳам бекор қилиниб, Мао Цзе Дуннинг «уч дунё» назарияси жорий этилди. Ушбу таълимот бўйича дунё уч қисмга – АҚШ бошлиқ ривожланган давлатлар – биринчи дунё, СССР бошчилигидаги социалистик лагерь мамлакатлари – иккинчи дунё, Хитой етакчилигидаги ривожланаётган қолоқ мамлакатлар эса – учинчи дунё дея номланди. Ушбу назариядан келиб чиқиб, ХХР энди ўз қизиқиш назарини Осиё, Африка ҳамда Лотин Америкасидаги ривожланаётган қолоқ мамлакатларга қаратиб, уларни Мао байроғи остида бирлаштириб, учинчи дунё гегемонлигини қўлга олишга интилди. Бу мўлжал бўйича биринчи ва иккинчи дунёга қарши курашда ривожланаётган мамлакатлар асосий кучга айланишлари ва Хитойнинг гегемончилик сиёсатида муҳим роль ўйнашлари керак эди. Шу билан бирга, Хитой ўша йилларда қўшниларига ҳудудий даъво билан чиққан ягона буюк давлат сифатида номақбул сиёсат юргиза бошлади. Бунда Хитой маъмурлари собиқ СССРнинг Сахалин, Приморье, Забайкальедаги ғоят кенг ҳудудларини, Қозоғистон, Қирғизистоннинг бир қисми, Ҳимолайолди минтақаси, Мьянми, Таиланд ва Ҳиндихитойнинг катта қисмига ҳудудий даъво билан чиқдилар. Тинч океанидаги Япония, Вьетнам, Филиппин, Корея ва Индонезияга тегишли бир қанча орол ва оролчалар ҳам Хитойнинг қадимий – тарихий ҳудудлари деб эълон қилинди. Хитойликлар даҳанаки даъволар билангина чекланиб қолишмади.
 
1969 йилда Узоқ Шарқдаги Даманск оролида СССР ва Хитой қўшинлари ўртасида қонли можаро содир бўлди. Унда ҳар икки томондан мингга яқин ҳарбийлар қурбон бўлди. 1979 йилда эса ҳудудий баҳслар оқибатида Вьетнамга бостириб кирилди. Гарчанд бу жангларда муваффақиятга эришилмаган бўлса-да дунёда ҳарбий жиҳатдан қудратли яна бир давлат пайдо бўлаётгани аёнлашди. Ушбу сатрлар муаллифи камина ўтган асрнинг 70-йиллари охирида Совет-Хитой чегарасида ҳарбий хизматни ўтаганим боис, ўша даврда ҳар икки давлат орасидаги муносабатлар нақадар таранглашганидан яхши хабардорман. Бизга тинимсиз равишда Хитойнинг агрессив сиёсати ҳақида сиёсий маърузалар ўқилар, округ ҳамда дивизия газеталарида бир-биридан ваҳимали мақолалар чоп этиларди. 
Мана, орадан йиллар ўтди. Хитой ва Россия муносабатлари ҳавас қилгулик даражага эришди. Кўплаб совет аскарлари ҳамда офицерларининг қони тўкилган Даманск ороли Пекин талабига кўра жанг-жадалсиз Хитойга қайтариб берилди.

1979 йилда ХХР томонидан «очиқ эшиклар» сиёсатининг қабул қилиниши мамлакатнинг ҳам иқтисодий, ҳам сиёсий ҳаётида инқилобий ўзгаришлар ясади. Кечагина ашаддий душман ҳисобланган мамлакатлар яқин ҳамкор ва иттифоқчига айланишди. 1991 йилда СССРнинг тарқалиб кетиши Хитой – Россия муносабатларининг яхшиланишида муҳим аҳамиятга эга бўлди. Собиқ душманлар бугун ШҲТ доирасида яқин стратегик ҳамкорликка киришдилар. Ўз навбатида, ҳар хил сиёсий догмалардан халос бўлган Хитой иқтисодиёти мисли кўрилмаган суръатлар билан ривожлана бошлади. 2007 йилда мамлакатнинг йиллик ўсиш даражаси рекорд миқдор – 14 фоизга етди. 2015 йилга келиб эса ХХР ялпи ички маҳсулот ишлаб чиқариш бўйича кўпгина ривожланган давлатларни ортда қолдириб, АҚШдан кейин дунёда иккинчи ўринга чиқиб олди.
Шимолдаги буюк қўшнимиз Россия Федерацияси ҳам энг янги тарихида кўп эврилишларни бошидан кечирди.

1917 йилда содир бўлган икки инқилоб подшо Россиясини охир-оқибат коммунист-большевиклар томонидан маҳв этилиши билан якунланди. Қисқа давр ичида большевиклар демократия ва эркинликлар ваъда қилган мамлакатда пролетар диктатураси ўрнатилди. Зўравонлик ва террорнинг кучайиши фуқаролар урушининг келиб чиқишига сабаб бўлди. «Ҳарбий коммунизм» сиёсати шундоқ ҳам урушдан хонавайрон бўлиб чиққан мамлакатни иқтисодий жарлик ёқасига келтириб қўйди. Бундан хавотирланган Владимир Ленин бошлиқ ҳукумат НЭП – «янги иқтисодий сиёсат»ни жорий қилди. Ленин вафот этгач, кўп вақт ўтмай Сталин НЭПни бекор қилиб, ўзининг «индустриялаштириш ва қишлоқ хўжалигини коллективлаштириш» режасини амалга ошира бошлади. Натижада, миллионлаб деҳқонлар мажбуран, гигант саноат корхоналари қуришга сафарбар этилди. Бунинг оқибатида қулоқларга қарши кураш кампаниясидан жабрланган қишлоқ хўжалиги чуқур таназзул ботқоғига ботди. Россия, Қозоғистон ва Украинада 30-йилларда очарчиликдан миллионлаб одамлар қирилиб кетди.

1953 йилда Иосиф Сталин вафотидан сўнг аввалги иқтисодий сиёсат қайта кўриб чиқилди ва яроқсиз деб топилиб, саноат ҳамда қишлоқ хўжалиги, умуман, халқ хўжалиги янгича ислоҳ қилинди. Вазирликлар тугатилиб, ўрнида совнаркомлар кенгаши тузилди. Колхозлар йириклаштирилиб, деҳқонлар оз бўлса-да рағбатлантирила бошланди. Хуллас, иқтисодий исканжалар сал бўшатилиб, одамлар эркинроқ нафас оладиган бўлдилар. Ўтган асрнинг 60-йиллари охиридан бошлаб СССР иқтисодиётида «Косигин ислоҳотлари» деб аталмиш янгиликлар жорий этилди. Афсуски, ушбу ўзгаришлар ҳам ғоят чекланган бўлиб, халқ хўжалигида тузукроқ натижа кўрсатмади. 70-йилларда умумжаҳон миқёсида рўй берган ёқилғи-энергетика инқирози турғунлик ботқоғига ботиб бораётган шўро иқтисодиёти учун бир қарашда бебаҳо малҳам, аслида эса ҳалок қилувчи оғу бўлди. Шўро мамлакати ана шу йиллардан бошлаб газ, нефть ва хом ашё сотувчи энг йирик давлатлардан бирига айланди. Хом ашёлар савдосидан келаётган катта даромад замонавий саноат ва қишлоқ хўжалигининг ривожини тўхтатиб қўйди. Чунки истеъмол товарларини ички ишлаб чиқаришдан кўра, хориждан сотиб олиш ўнғай бўлиб қолди.

Бу ҳолат собиқ шўро давлати тарқалиб кетгандан кейин ҳам ўзгармади. XXI аср бошларига келиб, Россия дунёдаги энг катта импорт қилувчи мамлакатлардан бирига айланди. Замонавий технологиялар асосида ишлайдиган ускуналар, компьютер техникаси, самолётлар ва автомобилларнинг асосий қисми хориждан келтириладиган бўлди. Ҳатто озиқ-овқат маҳсулотлари ҳам катта миқдорда импорт қилинди.
Бу аҳвол фақат иқтисодиётда эмас, балки сиёсий ҳаётда ҳам яққол акс этди. Бир вақтлар ўзини пролетар интернационализм ғояларига содиқ тинчликпарвар, инсонпарвар мамлакат сифатида дунёга кериладиган шўро мамлакати ўрнида эндиликда миллатчилик ва буюк давлатчилик ғоялари билан йўғрилган, узоқ-яқин қўшнилари билан нодўстона муносабатга киришаётган янги милитар мамлакат пайдо бўляпти. Ушбу сиёсат фақат мамлакат ичкарисида эмас, балки дунёнинг турли чеккасидаги ирқчи, миллатчи кучлар бугун Москва тимсолида ўзининг ҳамфикри ва иттифоқчисини топяпти. Кремль маъмурлари Франция, Германия, Венгрия ва умуман Европадаги бошқа давлатлардаги миллатчи кучлар билан яқин алоқа ўрнатмоқда.

Мақсад: ана шундай бузғунчи кучлар кўмагида либерал Европа бирлиги ҳамда яхлитлигига рахна солиш ва балки Европа Иттифоқини тинч усул билан парчалаб ташлашдир. Бу тенденция яқин Ўрта Шарқдаги нотинчликлар оқибатида Европада қочқинчи муҳожирларнинг кўпайиши билан янада кучайиб бормоқда. Москвадагилар Европа мамлакатлари раҳбарларига норози оломон воситасида таъсир ўтказиб, бундан ўз сиёсий мақсадлари йўлида фойдаланишга уринмоқдалар. Бу эса Россия давлат сиёсатида сўл томондан ўнгга қараб ғоят катта оғиш рўй берганини кўрсатяпти. Бир вақтлар барча эзилган жабрдийда халқларнинг раҳнамоси сифатида ўзини жаҳонга кўз-кўз қилган россияликлар бугун муҳожирларга нисбатан ётқарашли муносабатда бўлаётир.

Шу ўринда унутмаслик керакки, Иккинчи жаҳон уруши йилларида миллион-миллионлаб қочқинлар дунёнинг турли мамлакатларидан паноҳ ва нажот топгандилар. Жумладан, уруш олови ичида қолган Россия, Белоруссия ва Украина сингари республикалардан Ўрта Осиёга эвакуация қилинган аҳолини маҳаллий халқ қучоқ очиб кутиб олган ва бир бурда нонини улар билан баҳам кўрган эди. Афсуски, эндиликда тарих сабоқлари кимлардир томонидан тамом унутилди. Улар уруш ва турли иқтисодий сабаблар билан ватанини тарк этган муҳожирларга паст назар билан қараб, арзон ишчи кучи сифатида фойдаланишга уринмоқдалар. Баъзан, умуминсоний ҳуқуқ ва қадриятларга зид ўлароқ, чегараларидан ичкарига киритмаяптилар ва бошқа Европа мамлакатлари раҳбарларини бунга даъват этаётирлар. Шу асосда Франция, Германия, АҚШ сингари бағрикенглик сиёсатини юрғизиб келаётган давлатларда ҳам миллатчи унсурлар бош кўтармоқда. Бултурги сайловларда кўплаб францияликларнинг миллатчи Марин Ли Пен номзодини ёқлаб овоз беришгани, Австрияда «Озодлик» партияси мавқеи ошиб бораётгани, Венгрияда очиқ фашистик ғояларнинг тарғиб этилаётгани, АҚШда эса ирқчи, миллатчи номзодларнинг президентлик курсисига даъво қилаётгани бугун жаҳон афкор оммасини ташвишлантирмоқда.Ўтган асрда бутун дунёни қамраб олган очлик ва қашшоқлик балоси умумжаҳон миқёсида сохта коммунистик ғояларнинг ёйилишига ва бунинг оқибатида ҳад-ҳисобсиз бегуноҳ одамларнинг қирилиб ёки майиб-мажруҳ бўлиб қолишига сабаб бўлганди. Афсуски, ХХ асрнинг ижтимоий иллатлари бартараф этилмасдан, янада кучайиб, янги асримизга кўчиб ўтди. Эндиликда коммунистик ғоялар барбод бўлгач, унинг ўрнини янги – миллатчилик, диний-ирқий айирмачилик ва сиёсий бетоқатлик кайфиятлари эгалламоқда. Бу эса АҚШ бошлиқ Европа ҳамда Осиёдаги демократик, либерал ҳукуматларни қаттиқ синовдан ўтказмоқда. Вақти келиб, дунёда кечаётган қонли урушлар тўхтайди. Сурия, Ироқ, Афғонистон ва Шимолий Африкадан Европа ҳамда Америкага интилаётган жабрдийда одамлар оқими ҳам тиниб қолади.
Аммо ҳозирча, тарих чархпалагининг айланиши ўтган асрлардаги воқеаларни ёдга солмоқда.
Худойберди КОМИЛОВ,

«Зарафшон»нинг сиёсий
шарҳловчиси.