Абдулазиз Махмудов

 2005 йилда ишланган «Амир Темур соясида» сериалини, 1-қисми бўлган, «Норасмий фикрлар» фильмининг адабий нусхаси .
 
                          Титрда:   « Амир Темур соясида»

                                         ёзуви .
 
Ўзбекистоннинг давлат мадҳияси янграйди.
 
Пролог : мадҳия давом этаркан, ёзувчи Собит Мадалиев ўзининг шеърлар китобига ёзилган сўзбошисини ўқийди:
 
Шоир Собит Мадалиев: "Дўстим, бу кунлар ҳам ўтиб кетади…
 Аянчли бўҳронлар билан шафқатсиз емирилиб бораётган ушбу ҳаётимизда, ягона реаллигимиз охир-оқибатда  бебошлик, ягона финалимиз эса тушкунлик бўлаётган бир даврда энг кўп жабр кўрадиганлар – булар ўз кўникмаларини жуда секин ўзгартирадиганлар, кўзбўямачиликка ўргатилмаганлар, бошқаларга маймундек тақлид қилиш қобилиятидан маҳрумлардир.
Агарда баъзида дарвишлик тўнини елкага ташлаб ўзлигимизни яшириш имконияти бўлмаганда эди, бундай ҳаётга чидаб бўлмасди.
(бир оз сукутдан кейин) ўзининг шеърлар тўпламини варақлайди ва қуйидаги рубоийсини ўқийди: (мазмуни)
«Эх, худойим, қандай оғир замонлар-а.
Кўчманчидай, бизни ундан-бунга ирғитишар
То бошимизгу тушар кўргуликлар
 Гоҳ ўйлаб топилар уруш»
 
Узбекистон давлат байроги устидан
 
                                 «Норасмий фикрлар»     ёзуви шаклланади
 
     
    Муаллифни Узбекистон демократияси хакида берилган саволга жавоблар
                
Бахтиёр ИСАБЕКОВ, тилшунос олим: - Демократия тўғрисида гап кетганида Эркин Юсупов ( ТошДУнинг собиқ ректори, ҳозирда марҳум-таҳририят)нинг "Бу ошни ўзларинг пиширдинглар, энди ўзларинг ичаверасизлар”, деган гапи эсингизда бўлса керак. Бу жуда бизнинг савиямиз йўқлигини билдиради. Мен савиямиз йўқ, деганда нимани назарда тутаяпман. У одамлар олим эди. Ҳатто, олимга ҳам миллат манфаати, халқнинг ташвиши бўлмаса, барибир, савиясиз бўлиб қолар экан-да.
Собит Мадалиев:  Биз демократия нима эканлигини билмаймиз. Демократия сўзини бу сўзга тўғри келмайдиган маънода тушунамиз. Бир неча йил аввал Ўзбекистоннинг марказий матбуотида бу масалар кенг муҳокама қилинди. Ҳатто жуда ҳурматли бир олим «Бизнинг ўзбекона демократиямиз ўзига хос характерга эга. Бизда ўзимиз, халқимиз бўйсунадиган кимдир, албатта бўлиши керак», деб ёзди. Гўёки Ислом дини шундай ўргатганмиш. Аммо бу одамлар, ялоқхўрлар, ўзларини зиёлидай кўрсатаётганига қарамасдан… исломни ҳам, демократия асосларини ҳам тушунишмайди.
 
Бахтиёр Исабеков, тилшунос : «Якка ҳукмдорликка мойиллик ўзбек психологиясида бор, шекилли. Ана шу якка ҳукмдор ким бўлса ҳам ўшанинг гапига қулоқ солиш, ўшанинг гапини икки қилмаслик…
Эътибор бераётган бўлсангиз ҳозир матбуотда (айтилаётган) ота-онангнинг гапига қулоқ сол, деган гапнинг тагида, асли, ҳукумат бошлиғига қулоқ сол, унинг айтганини қил, деган гап бор. Мен буни пайғамбарлаштириш, дейин десам, баъзан, пайғамбаримизга ҳам қарши чиқишга йўл беришган. худолаштириш деганга тилим бормаяпти. Очиғи, фиръавнлаштириш бор, бизда бу бор.»
Бахтиёр Исабеков, тилшунос. «Маҳаллада, қизиғи шунда-ки, сайлови йўқ демократия бордай. Маҳаллада одамлар узоқ муддат бирга яшаши натижасида аввал бир киши, сунг бир неча киши обрў қозонади. Ҳеч ким сайламайди, тайинламайди уни, лекин, ўз-ўзидан шундай бўлиб қолади. Бундай кишилар мавқеи билан, ақл-идроки билан ўзлари яшаб турган жойда обрўга эга бўлади. У доим маслаҳат берадиган бўлади, унда ҳеч қачон жазо методи йўқ, ҳамма нарса ақл билан қилинади.»
Гулчеҳра Нуруллаева, шоира:  «Ўзимиз маънавият ҳақида гапира туриб, гапимизга амал қилмасак. Халқнинг бошига чиқиб, энди бу бир пода-да, қаерга бошласак кетаверади-да, деб ўйласак - шунинг ўзи катта маънавиятсизликдир. Ҳозирги пайтда қайси соҳани олишингиздан қатъий назар, ҳамма жойда ҳақиқат ўлдирилган, менинг назаримда. Ҳеч ким ҳақиқатни айтолмайди, ҳақиқатни айтишдан қўрқади.»
      Билмадим, ҳозирги қашшоқликни нима билан оқлаш мумкин, халқнинг ночор аҳволини нима билан оқлаш мумкин эркин сўзнинг йўқлигини нима билан оқлаш мумкин? Ваҳоланки, биз нима учун мустақиллик учун курашгандик, нима учун уни орзу қилгандик. Демак, мустақиллик доим халқнинг елкасига чиқиб олган кичик бир гуруҳ учун керак экан-ки, улар халқни чиройли шиорлар билан алдаган ҳолда ҳамон эскича, ўзининг манфаатидан келиб чиққан ҳолда, бундан бир аср илгаридагидек, бошқариб келмоқда.Аслида аҳволимиз бундан бир аср илгари қандай бўлса, шундайлигича қолган, яъни, маймунлар йиғлайдиган ҳолатдадир.
Баҳодир Жалолов, рассом:  « Ўзбекни ўзбек қилган гўзал, нафис одатларимиз, ҳолатларимиз йўқолиб кетаяпти-да. Тарихимиз бизларга шундай нарсаларни сингдирган. Масалан, Ватанни севиш, ардоқлаш йўқотилаяпти. Бундай нарсалар бошқача бир йўналишга солиниб, саёзлаштирилиб, хорижликларга хўжакўрсин тариқасида тарғиб қилинмоқда. Бундай ўйлаб қарасам ота-боболаримиз бизларни бошқача тарбиялаган, Ватанга бўлган муносабатимиз, халққа бўлган муносабатимиз, бошқа миллатларга бўлган муносабатларимиз бошқача эди. Ҳозир миллатчилик пайдо бўлди. Бу -умуман, хаёлимда йўқ нарса эди. Масалан, мен Олмазор маҳалласида ўсганман. Маҳалламизда ўрис ҳам турарди, татар ҳам турарди, яҳудий ҳам турарди. Улар билан жуда аҳил бўлганмиз.Мустақиллик нимага олиб келди: мана бу - қозоқ, мана бу - ўрис, мана бу бошқа миллат. Биласизми, бу -жудаям ёмон нарса.
Баҳодир Жалолов, рассом:  « Ўзбекни ўзбек қилган гўзал, нафис одатларимиз, ҳолатларимиз йўқолиб кетаяпти-да. Тарихимиз бизларга шундай нарсаларни сингдирган. Масалан, Ватанни севиш, ардоқлаш йўқотилаяпти. Бундай нарсалар бошқача бир йўналишга солиниб, саёзлаштирилиб, хорижликларга хўжакўрсин тариқасида тарғиб қилинмоқда. Бундай ўйлаб қарасам ота-боболаримиз бизларни бошқача тарбиялаган, Ватанга бўлган муносабатимиз, халққа бўлган муносабатимиз, бошқа миллатларга бўлган муносабатларимиз бошқача эди. Ҳозир миллатчилик пайдо бўлди. Бу -умуман, хаёлимда йўқ нарса эди. Масалан, мен Олмазор маҳалласида ўсганман. Маҳалламизда ўрис ҳам турарди, татар ҳам турарди, яҳудий ҳам турарди. Улар билан жуда аҳил бўлганмиз.Мустақиллик нимага олиб келди: мана бу - қозоқ, мана бу - ўрис, мана бу бошқа миллат. Биласизми, бу -жудаям ёмон нарса.
Одил Ёкубов, ёзувчи: «Ҳозир менинг билишимча, кузатишимча, аёллар илгаригиданам кўп ўзларини ёқиб ташлаяпти, ўлдираяпти. Мен туркистон
Одил Ёкубов, ёзувчи: «Ҳозир менинг билишимча, кузатишимча, аёллар илгаригиданам кўп ўзларини ёқиб ташлаяпти, ўлдираяпти. Мен туркистон
Учқун Назаров ёзувчи, кинорежиссёр: «Ҳозиргача ҳам цензура бор. Бўлганда ҳам жуда қаттиқ. Мен ёзувчи сифатида жуда яхши биламан. Расмий равишда цензура таъқиқланган. Аммо у мавжуд ва жуда мураккаб. Илгари цензура ролини алоҳида бир ташкилот, бу ишга расмий жалб қилинган одамлар бажарган бўлишса, ҳозир цензор ролини газета ва журналлар, радио ва телевидениянинг бош муҳаррирлари бажаришади. Уларга шу мажбурият юкланган.Илгари муҳаррир кечирим сўраб, юқоридаги цензорга ишора қиларди, ҳозир унинг ўзи цензор вазифасини бажаради: ҳар қандай тирик фикрни қирқиб ташлайди. Шундай экан, цензура йўқолгани йўқ, «тушингизни сувга айтинг». Цензура бор, яна қанақаси денг! Гап шундаки, бизнинг қон томиримизга цензурани киритиш керак эамас, аксинча қонимиздан цензурани сўриб, суғуриб ташлаш керак. Расмий цензура бўлмаса ҳам мен ҳамиша шу сўзни, шу сатрни тўғри ёздиммикан, тўғри бўлдимикан, балки шусиз ҳам дурустдир, деб минг марта ўйлайман. Калламга ўрнашиб олган цензор бошим устида қиличини кўтариб туради.»
Одил Ёқубов, ёзувчи: «Матбуот эркинлиги, деган гапга биз эътибор бермай қўйдик. Газета -журнал нимага керак?! Ҳаёт бутунлай бошқача-ю радио - телевизорда бошқача қилиб кўрсатилса, бу қандай гап?! Бир пайтлари мен Абдулла Қаҳҳор билан шу мавзуда суҳбатлашиб, ўзим мухбири бўлган "Литературная газета”га чиқаргандим. Ўша мақола анча жанжалга сабаб бўлганди. Лекин, Қаҳҳорга ҳеч ким тегмади-ю, Қаҳҳор ўз ажали билан ўлди-ю, жойи жаннатда бўлсин унинг.»
Ҳозир телевизорни кўпчилик кўрмайди, газетани эса, ҳеч ким ўқимай қўйди. Ҳолбуки, бизда ҳозир 590 та газета чиқади. Биронта газетада, вилоят газеталари, туман газеталарида бирон жиддий танқидий мақола кўрмайман. Нима учун буни айтмаслик керак, нима, биз жуда жаҳонга чиқиб кетдикми, яйраб кетдикми?! Бу матбуот эркинлиги, деган шиорга биз ҳам қўшилганмиз, бизам шуни айтганмиз. Бир пайтлари "Ўзбек адабиёти ва санъати” газетасининг тиражи 750 - 800 мингтага чиқиб кетганди. Обкомлар унга обуна бўлишни таъқиқлаб қўйганди, олдин партия гзаетасига ёзиласан деб. Шундай шароитдаям бизларга обуна бўлувчилар сони ниҳоятда кўп эди. Ҳозир "Адабиёт ва санъат” газетаси 4 - 5 минг тиражда чиқади, журналлар 400 - 500 тага тушиб қолди. Хўш, 750 - 800 минг қаёқда-ю 4 - 5 минг қаёқда…Бундай матбуотдан нима наф, давлатгаям бундай матбуотнинг нима кераги бор! Одамлар олмаса, ўқимаса. Бош газеталаримизнинг тиражиям ўттиз мингга етмайди. Мен журналист, ижодкор сифатида яхши биламан-ки, матбуотда халқнинг дарди айтилсагина - ёзилсагина одамлар унга қизиқади, унга ёзилади, уни ўқийди. Қишлоқдаги одамларнинг газетага ёзилишгаям қурби етмайди.Шундай шароитда биз нимани ютаяпмиз. Телевизорлари
Масалан, мен Абдулла Ориповни ёзишни биладиган бахши, деб атаган бўлардим. Бахшилар хушомадни билмайди, бўлмаса, бундан ўтиб кетишарди. Қаранг, абсурд шу даражага етган-ки, буларга қаҳрамонлик бериб ўтирибди, ҳукумат билан булар бир-бирларига мос. Ахир, қаҳрамонлик дунёвий амалиётда бутун мамлакатнинг тақдирига таъсир қиладиган ҳарбий жасорати учун бериларди-ку! Боринг-ки, масалан, бутун халқнинг тақдирига таъсир қиладиган қурилиш учун берилсин. Абдулла Ориповга нима учун берилди, мухлисларига ароқ ичишни ўргатгани учунми ёки шеърида бир нарса борми…Булар - чўққи бўлсинми? Агар, Навоий ижод қилган адабиётда бу чўққи бўлса, билмадим. Шу ерда Муҳаммад Солиҳнинг битта гапи бор. Мен айнан айтаётганим йўқ, мазмунини айтаяпман: ўзбек адабиётида шоир бўлиш оғир, негаки, бу ёқда Навоий, деган ўлчов туради. Шундай вазиятда шоир бўлиш оғир, деган чиройли бир гапи бор. Демак, булар ўлчовсиз иш қиладиганлардир. Улар ўзбек адабиёти майдонидан эмас, совет адабиёти майдонидан ижодга кириб келганлар. Буларгина эмас, Ғафур Ғулом ҳам, Уйғун ҳам, булар ҳаммаси совет адабиётининг вакиллари. Абдулла Орипов ҳам шулар тоифасидан. Уларда туйғудан кўра сиёсат кучли. Мен ўзимнинг ўйлаганимни эмас, сизнинг кўнглингизга қараб ёзсам, бу, энди - ижод эмас, балки, хушомад бўлади.
 
Собитхон Мадалиев, ёзувчи: «Бу ҳолатда, бизнинг қулликка солинган руҳий ҳолатимиз биз кимгадир итоат этишимиз лозимлигини айтиб, мажбурлайди. Демократия асослари, Шарқ демократиясининг асослари  пайғамбаримиз Муҳаммад Алайҳиссалом томонидан белгилаб берилган. Абу Бакр ҳокимиятга келганда, тўғрироғи, уни биринчи халифаликка тавсия этишганда, одамларга: «Тўхтанглар! Мен Сизларнинг ичингизда  энг яхши араб эмасман. Мендан кўра ҳурматлироқ одамлар бор, келинглар, ўшаларни сайлайлик», деди. Унга эса шундай деб жавоб беришди:
«Тўғри, Сиздан кўра ҳурматли одамлар бор, аммо пайғамбаримиз Муҳаммаднинг суннатини халққа сиз аниқроқ, тўғрироқ етказиб берасиз.» Шунда Абу Бакр шундай деди:«Майли, мен биринчи халифа бўлишга розиман, аммо шу шарт биланки, мен қабул қилган ҳар бир қарорга ҳар бир араб ўз фикрини билдирсин.»
 
Собитхон Мадалиев, ёзувчи: «Агар бизга қандай демократия кераклигини муҳокама қилиш имконияти насиб этганда эди, ҳаёт бошқачароқ бўларди.
Афсуски, бир нечта тили қийшиқ, кўнгли тор кимсалар бутун бошли халққа қандай яшашни, нимага ишониш – ишонмасликни, қаерга бориш бормасликни шарт қилиб қўйишмоқда… Бизга аллақандай чекланган  демократияни қуришга ваъда беришяптики, уларнинг бу каби қадам олишлари билан биз демократияни ҳали уч юз йилда ҳам қуриб битирмаймиз.»
 
  Муллифни манавиятимиз  хакида берилган саволга жавоблар
 
Учқун Назаров, ёзувчи ва кинорежиссёр: « Пора беришаётгани ва олишаётгани ҳақида тинимсиз гапирилаётган бўлсада, бу ҳол тўхтамаяпти. Илгари маълум жойлардагина олишса, ҳозир ҳамма жойда, иложи бор барча ерларда пора олишмоқда. Қолаверса, фақат олишмайди, «бер», деб миқдорини ҳам очиқ айтишади. Қаерга борма, ҳамма жойда олишади: милицияда, солиқ қўмитасида – ҳамма жойда, ҳаммаси пора олади.
Нега биз бунчалик бузилиб кетдик? Нега биз шу даражада молпараст, иккиюзламачига айландик? Нега ўзимиздаги ҳар қандай маънавиятни ўлдирмоқдамиз? Домланинг айтганини қил, қилганини қилма!” Нима учун домланинг айтгани ёмон бўлса, мен унинг айтганини қилишим керак. Унинг тили бошқа-ю хатти-ҳаракати бошқа бўлса. Бу - манфур одам. Унақаларнинг гапига қулоқ солиш мумкин эмас. Менинг энг ғазабимни қўзғатадиган мақол шу. Маънавий ҳалоллик, ҳақиқат, инсоф ва диёнат қани? Буларни ким қиляпти? Бу гўштқиймалагични ким айлантирмоқда? Халқ ҳам муроса қилиб, тишини тишига қўйиб чидаб, сукут сақлаб келаётган экан, демак бу ҳол кимгадир кераккка ўхшайди. Тўғри, қаердадир, ошхоналарда балким гапиришаётгандир. Автобус бекатларида ҳам аллақачон гапира бошлашди. Чиқиб кетаяпти-да. Энди гапирмаслик мумкин бўлмай қолди. Ким учундир бизнинг жим туришимиз керак. Бу сунъий, сиртқи жимлик билан ўзимизнинг нотўғри ишларимизни оқламоқчимиз... Мен ўзининг 16-17 яшар ўғлига: "бирон жойда хатолик, қонунсизлик кўрсанг айтгин”, деб таълим бераётган бирон оилани билмайман. Аксинча, "жим юр, ўзингга қийин бўлади”, дейишади. Шу йўл билан ёшлигиданоқ бўйсунувчан, иккиюзламачи қилиб тарбиялашади. Кейин бу бола бошини ўнгга бурсанг ўнгга, чапга бурсанг чапга кетаверадиган зотга айланади.»
Учқун Назаров, ёзувчи, кинорежиссёр: «Хўжакўрсинга қилинади кўп нарса. Шундай одамлар бор-ки, қанчалик қарзга ботиб бўлса ҳам катта тўй ўтказишни ўйлайдилар. Бундайлар оиласининг ҳамда фарзандларининг кейинги ҳаётлари қандай кечиши билан мутлақо ишлари йўқ. Буларнинг ўрнига, боланг мусиқа соҳасида талантли бўлса, унга пианино олиб бер, ўқитувчи ёллаб, чет тилларни ўргат! Ҳозир чет тилларни билмасдан туриб, ҳеч нарсага эришиб бўлмайди. Тўйларни ортиқча сарф-харажатлар билан ўтказиш катта исрофгарчиликдир. Буни Худоям, бандасиям кечирмайдиган нарса. Нега энди, бизга мана шундай нарсалар эталон бўлиб келаяпти, ибрат сифатида хизмат қилаяпти? Нимага ёмон нарсалар ибрат бўлиши керак, нимага зарарли нарсалар ибрат бўлиши керак, нимага исрофгарчилик ибрат бўлиши керак?! Тушунмайман…»
Гулчеҳра Нуруллавеа , шоира: «Жадидларимиз бундан бир асрча олдин айтган гаплар, орадан шунча вақт ўтиб кетган бўлсаям, бажарилмай келмоқда. Демак, ҳалиям халқимиз рўшноликка эришмапти, ҳалиям халқимиз ўзини ақл билан бошқарадиган одамларга эришмапти. Мана шу муаммолар ҳанузгача давом этаётган экан, демак, юк ҳалигача силжимасдан ўша жойида турибди. Сув доимо олдинга қараб, янгиланиб оқади, биз эса, бир жойда қимирламай турибмиз, ҳатто, орқага кетганмиз.
 
Собит Мадалиев ёзувчи : «Биз маънавият ҳақида гапирамиз, аммо халққа дин эркинлигини бердикми? Дин давлатнинг пошнаси остида турибди. Шундай экан, маънавият ҳақида гап бўлиши мумкинми? Дин эркинлиги ҳақида гапирамиз, айни замонда, ҳокимият одамларни чеклайди, улар олдига ҳамма вақт тўсиқлар қўяди. Бунданам қаттиқроқ гапирай. Бўриларни овлаганда  итларни гиж-гижлатиб, уларни қуршаб олишади, ҳокимият ҳам жамиятни ўраб, одамларни қимир этмайдиган аҳволга солиб қўйган. Фақат ҳокимиятнинг кўрсатмаларига бўйсунганларгагина йўл бор. Буларнинг қонунлари ғалати: ўғирлаш мумкин, порахўрлик мумкин, ҳамма нарса мумкин, аммо ҳокимиятга на сўз билан, на амалда қарши туриш мумкин эмас.»
 
Гулчеҳра Нуруллаева, шоира: «Маънавиятни ўз мақсадларига хизмат қилдириш учун, менинг назаримда, кўп гапиришаяпти. Лекин, ҳақиқий маънавиятни, халққа хизмат қилиши керак бўлган маънавиятни уйғотиш учун ҳеч нарса қилинаётгани йўқ. Улар маънавиятни миллий дастурларнинг бошига қўйишди. Менинг ҳукуматдан сўрагим келади: нима учун қашшоқлик(дан қутилиш )ни миллий дастурнинг бошига қўймаймиз, нима учун инсон ҳуқуқлари масаласини миллий дастурнинг бошига қўймаймиз, нима учун матбуотнинг эркин эмаслигини миллий дастурнинг бошига қўймаймиз, нима учун суд ва прокуратуранинг фаолият(сизлигини)ини миллий дастурнинг бошига қўймаймиз?Демак, шундай қилиш давлат тепасида турган кичик бир гуруҳ учун керак экан-ки, бундай муҳим нарсалардан бошқаларни чалғитаётир. Ҳақиқатни гапириш маънавиятнинг биринчи ўриндаги талаби. Бизда эса, ҳақиқатни ҳеч ким айтолмайди. Ҳақиқатни айтиши мумкин бўлган одамлар четга суриб ташланган, ҳақиқатни айтиши мумкин бўлган одамлар қувғинларга учраган, ҳақиқатни айтиши мумкин бўлган одамлар қамоқхоналарда. Афсус, минг афсус!
                                   
    Ватанимиз, халкимиз такдири хакида берилган саволга жавоблар
 
Бахтиёр Исабеков, тилшунос олим: «Биздаги ҳозирги мустақиллик ҳукумат доирасидаги мустақиллик бўлиб қолди. Мен мустақиллик, деганда миллат мустақиллигини, миллий мустақилликни назарда тутаман. Миллат мустақиллигига ҳали эришмадик. Бизга демократиянинг сингиб кетолмаётганлигигаям, демократия рўёбга чиқмаётганлигигаям шу сабабчи. Миллий мустақиллик, деган ажойиб бир ғояни давлат мустақиллиги ёки ҳукумат мустақиллигига айлантириб олганлар миллий мустақилликка йўл бермас экан. Шундай экан, ўзбек миллати ҳали Ўзбекистонда ўзининг миллий давлатига эга бўлгани йўқ.»
 
Бахтиёр Исабеков, тилшунос олим: «Дунё ҳукмдорлари ҳукмдорлигининг охирида мен халқимнинг тарихида, қолаверса, дунё тарихида қандай ном қолдираман, деган ташвиши бўларди. Негадир, бизнинг президентда мунақа фикр йўқ! Бу - ҳамма ҳукмдорларга хос эди. Тарихда ёмон ном билан қолмаслик учун охирида қандайдир яхшиликлар қилардилар улар. Бу эса, бизлардаги бор яхши, нарсаларни янчиб ташлади. Билмадим, Афинадаги ибодатхонани ёққан ким эди - Геростратмиди, балки, у Герострат йўлини тутаяптими? Лекин, Герострат конкрет нарсани ёққан, бу - миллатнинг удумларини йўққа чиқараяпти. Бизнинг номи улуғ деҳқонимизни фермерга айлантириб, расво қилди. На фермер бўлди, на деҳқон бўлди у. Фермер ўзининг ерига хўжайин одам эди. Илгари олдинги деҳқонларимиз ҳам шундай бўлганлар. Энди уларни фермер қилди-да, мана бунга пахта экасан, мана бунга беда экасан, мана бунчадан ҳосил топширасан, бунчасини бундай нархда оламиз, деб мажбуран белгилаб қўйди. Бу - фермерга пародия бўлди, бу - колхозчидан ҳам ёмон бўлиб кетди. Халқимнинг мен мақтанадиган битта нарсаси бор, ҳар қандай қора меҳнатдан қочмайди, эртага ўласан, дейишса ҳам, то шунгачаям ишлаб қолай, дейди. Булар менинг гапим эмас, бошқа миллатлар ҳам ўзбекнинг шундай эканлигин эътироф этади, тан олади. Ҳали буни ўлдиролмадик. Бу -миллий сифатдир.»
ликман, энди ёшим бир жойга келиб қолгани учун у ёққа кўп боравермайман. Шуни биламан-ки, у томонлардаям пахта экишади, лекин, ким хоҳласагина экади. Баъзан борганимда ҳамқишлоқларим айтишади-ки, иқонликларнинг пахтазорларида ўзбекистонликлар оилалари билан кўчиб бориб ишлашар экан. Мана шу қишлоқдагилар аристократ бўлиб кетишибди, улар пахтага хотинлариниям чиқармайди, болалариниям чиқармайди. Чунки, пахтанинг барча ишларини ўзбекистонликлар ўша ёқда уч-тўрт ойлаб оилалари билан юришиб, бажариб беришади. Иқонликлар пахтага давлат яхши пул тўлайди, шунинг бир қисмини ўзбекистонликларга берамиз, дейишди. Улар (ўзбеки
стонликлар) қишда келиб суғориб кетишади, баҳорда келиб экиб беришади, чопиғиниям ўзлари қилишади, ҳосилиниям улар теришади дейишди. Иқонликлар бутун оқсуяк бўлиб кетишган. Қишлоқ бошқача бўлиб кетган, одамлар бадавлат бўлиб кетган. Уларнинг териладиган пахта учун бериладиган пули бизникидан беш -олти баравар ортиқ. Бизда эса, бунга арзимаган ҳақ тўлашади. Мен болалигимдан пахта билан аралашиб ўсганман, унинг машаққатларини жуда яхши биламан. Шунинг учун ҳам пахтани - ғўзани ўзбекни қуритган ўсимлик, деб биламан. Уни шоирларимз шеър қилади, композиторларимиз қўшиқ қилади. Ҳар кило пахтани териш учун одам камида юз марта эгилади, унга берилаётган пул эса, юз марта эгилганнинг ўн мартасигаям тўғри келмайди.»
 
Учқун Назаров ёзувчи, кинорежиссёр: Умуман, нима десанглар ҳам, бизнинг халқимиз  инқилоб(1917 йил)гача ҳам ёмон яшаган. Ўша инқилобдан кейин дуруст яшай бошладик: ўрислар билим беришди, хотинлар паранжини ташлашди, университетлар, гидроэлетростанциялар, йўллар қурилди, электр беришди, аммо ҳаммани бир хил қолипда фикрлашга мажбур қилишди. Фақат мана шундай ўйлайсанлар, бошқача эмас. Мен, мустақилликдан кейин ҳаммаси орқада қолса керак, деб ўйлагандим, адашган эканман.
 
 
 
Собитхон Мадалиев ёзувчи : " Нега ўша қолоқ ўрта асрларда ўқиган одамлар ҳам қомусий билим эгаси бўлишган? Бугунчи, озод, эркин деганимиз билан,10 синфни битирганлар ўз аждодларини билмайди. Улар ҳеч нарсани билмайди. Мактаб шўро даврида яхши эди. Мактаб билим берарди. Бугун мактаб демогогиядан бошқа ҳеч нарса бермайди. Бугунги болаларнинг келажаки нима бўлади? Бугун мактабни битираётганлар, ҳокимиятдаги харомхўрлик, ёлғонни кўриб, қандай фуқаро бўлиб етишади? Қадриятлар фақат бойлик билан ўлчанар экан, болалар ҳаётни ўзгартириш, яхшилашга интилишармикан?
 
Баходир Жалолов, рассом: « Кейинги пайтларда ёшларимиз онгида бошқа миллатларга нисбатан, айниқса, русларга нисбатан ёмон муносабат шакллантирилмоқда. Шунинг учун ҳам рус тили бутунлай эсдан чиқиб кетди. Мен бахтли одам эканман-ки, бошқача муҳитда тарбияландим, ўша вақтлари бутун иттифоққа машҳур бўлган Беньков номли билим юртини, барча республикалардан талабалар келиб ўқишни орзу қиладиган, билим сифатига хорижликлар ҳам тан берадиган, эътироф этадиган Островский номидаги театр - рассомчилик институтини тамомладим. Ҳозир бу иккала ўқув даргоҳиям номи бор-у ўзлари йўқ ҳисоби. Этика ва эстетика арбобларини тайёрлашга жалб этилган бундай жойлар эътибордан мутлақо четда қолиб кетган. Мен умуман тушунмайман, нималар бўляпти ўзи?! Биз жамиятни турли табақаларга бўлайлик, десак, феодал ҳам, аристакрат ҳам эмасмиз. Бу юқори табақа, бу паст табақа, дегандай. Талабаларнинг ижтимоий аҳволи жуда оғир. Контрактни олинг! Биз яна шошилдик. Биз бутун дунёга,
ривожланган мамлакатлардан кам эмасмиз, деб кўкрагимизга уриб мақтанамиз. Марҳамат қилиб, кечирасиз, биз ёмон эканмиз. У ёқларда ижтимоий аҳвол даражаси баланд, Конституция, қонунлар ишлайди. Бир неча юз йиллар ичида ҳамма нарса жой жойига қўйилган, текисланган. Демократик давлатларга хос меёрлар яратилган.Иқтисод ишлаяпти. У ердаги кўп одамлар ўзларининг президентлари ким, бош вазири ким, унчалик қизиқишмайди ҳам… Аммо қонунга бўйсунишади, ўз Конституцияларини ва ўзларидан нима талаб қилишларини билишади. Улар юқори мансабдорлар билан эмас, ижро этувчи амалдорлар билан гаплашишади. Уларга шунг ўзи  етарли. Биздачи, ҳамма масалаларни юқори амалдорлар ечади. Амалдор ҳамма нарсани ечади. Биз эса… ҳеч нарса ишлаб чиқараолмаймиз. Тиш пастасини ҳам ишлаб чиқараолмаймиз. Мен нималар бўлаётганини тушунмаяпман. Шундай ишлар бўляптики, жамиятни ривожланиши билан бу ишларнинг алоқаси борлиги кўринмайди.
 
Собит Мадалиев: Бугун ўзбек миллати  йўқ! Халқ ўз ҳолича дардларини, орзу умидларини айтаолмайди, қуллардай кун кўради. У кун ўтган сари ўзининг кунини кўриш учун курашишга мажбур. Ҳокимиятга қарши туриши, халқнинг дардини ифодалаши лозим бўлганлар ожиз! Бу хил одамлар тарқоқ ва кам. Бу ишни қилиши мумкин бўлган «зиёлилар» дея аталганлар эса, кечирасиз, улар бурнидан ип ўтказилган.
 
 
Муаллифни матбуот ўрни хакида берилган саволларига жавоб.
 
мизни қачон бураманг - қўшиқ, лапар, ашула, рақс…Бизнинг ниятларимизга қарши тураётган, ривожимизга тўғаноқ қўяётган ҳокимларни танқид қилиб турмаса, улар қутуриб кетади, ит бўлиб кетади, амалда шундай бўлаяптиям.
 
Учқун Назаров ёзувчи, кинорежиссёр: Ҳозир у ёки бу амалдорни мақташ учун қайси сўзни ишлатсам, деб кўкрагига уриб юрган шоввозлар демократик, халқона ҳаёт бошланганда одамларнинг юзига қандай қарашаркан, деб ўйлайман. Халқ: «Ҳой, президент, ўтган йил учун ҳисобот берчи, биз қанча даромад қилдик, Республика бюджети қанча бўлди? Бу пулларни сен нималарга ишлатдинг», деса эди. Ҳеч ким шуни айтмайди-да. Президент ҳам ҳисоб бермайди. Шу туфайли биз ҳеч нарса билмаймиз. Газеталар алдайди, телевидение алдайди. Мен қўрқаманки, ҳозир шу тизимда ишлаб юриб, ёқасини йиртиб ўзларини ватанпарвар кўрсатиб алдаётганлар, юртимизда демократик ўзгаришлар юз берса, яна алдаш йўлига ўтиб олади, «гапиришга қўйишмади, цензура бор эди, биз эса ҳақиқатни айтганмиз, деб сувдан қуруқ чиқишади. Биласизми, улар ўзлари ўрганган сўзларни яна такрорлайверишади. Ҳозир индашмайди. Айтишлари мумкин эди. Биласизми, ёзувчи кўзгу, халқнинг имони бўла туриб ҳақиқатни айтмаса ким айтади? Бизнинг ёзувчиларимиз эса, мақтов сўзларини айтиш учун сўз излаш билан оворалар. Улар, балки мени президент махкамасига ишга олишар, балки вазир бўлиб қоларман, деб орзу қилишади.
Гулчеҳра НУРУЛЛАЕВА, шоира:  «Қандайдир лавозимлар билан, қандайдир мукофотлар билан, қандайдир орден - медаллар билан ҳукуматга сотилди кўплар. Тўғрироғи, ҳукумат уларни сотиб олди ва уларнинг оғзига кўринмас қулф солиб қўйди. Бу қулфлар туфайли улар энди халқнинг дардини айтиш позициясида эмаслар, улар халқдан бутунлай узоқлашиб кетишди. Мен бунга жуда ачинаман, ўзим ҳурмат қилган ижодкорларнинг халқдан жуда йироқлашганига, халқ билан уларнинг ўртасида жарлик пайдо бўлганига ниҳоятда афсусланаман.
 Муаллифни зиёлий, ижод ахли хакида берилган саволларига жавоблар
 
Гулчеҳра Нуриллаева, шоира:  «Ижодкор, ёзувчи, шоир халқнинг кўнглидагини айтишга масъул бўлган тоифа. Чунки, ҳукуматнинг куч ишлатиш салоҳиятига эга бўлган воситалари бор, суд, прокуратураси бор. Халқнинг нимаси бор?! Халқни ҳимоялаш ўрнига унинг елкасига миниб олган давлат ўзининг вазифасини бажармаса, халқ кимга суяниши керак. У шундай вазиятда зиёлиларга, шоир - ёзувчиларга суянмоғи мумкин, холос, мен шундай ўйлайман.»
 
Бахтиёр Исабеков, тилшунос олим: «Мана, масалан, "Ўзбегим”ни ёзган одам Андижонда лоақал битта ўзбек ноҳақ ўлганлигини билмади. Агар, унда миллат туйғуси бўлса эди, битта ўзбекда ҳамма ўзбекни кўра биларди. Унда ўзбекликдан фахрланиш йўқ. Ўзбекнинг дўпписи билан мақтанади, бошқасини гапиради, унда шакл бор-у ўзбекнинг ичи йўқ, ички ўзбек йўқ.
Гулчеҳра Нуруллаева , шоира: « Мен бир доно одамдан сўрадим-ки, нега мен бирон одамнинг кўчада осилиб турган мевасидан биттасини олсам, ўша куни менинг уйимдан камида минг сўм йўққа ё ҳаромга чиқади. Булар эса, мамлакатни жар ёқасига келтириб қўйишди, нега буларни ҳеч нарса урмайди, нега булар жазоланмаяпти, десам, ўша доно одам айтди-ки, ҳалол бор жойдан ҳаром қочади, ҳаром бор жойдан эса, ҳалол қочади.Кўраяпсизми, бизда ҳаром ҳозир ҳаммаёқни шу даражада эгаллаб олган-ки, ҳалолга, ҳақиқатга, адолатга ҳеч қандай ўрин йўқ. Бу жамиятда ҳозир ўрин йўқ.Ўйлайманки, илгари жадидлар қандай ўлдирилган, қамоқларга ташланган бўлсалар ҳозирги уларнинг издошлари ҳам шундай жазоларга дучор қилинмоқда. "Эрк”чилар, "Бирлик”чилар ҳам ҳар томонлама тазйиқ ва қувғинларга маҳкум этилдилар.
Мана, Сиз жадидлар ҳақида, уларнинг режалари тўғрисида, Ўзбекистонни ҳеч бўлмаса Туркия типидаги давлатга айлантиришни орзу қилганлари ҳақида гапиряпсиз. Демократик, эркин, жасур, қўрқмас. Ахир улар ҳам жуда демократик мамлакатда улғаймаганлар. Ҳатто ўша пайтда ҳам уларга бағрикенглик билан қарашган экан. Бошқа бир шароитда яшаб ҳам демократ шахс сифатида шаклланиш мумкин эканку! Улар дунёни кўришди. Туркия, Эронни кузатишди. Россия ва Европада бўлишди. Киммдир у ерда ўқиди, кимдир ишлади. Фақат дунёни кўриш, бу мамлакатларни ўз юрти билан қиёслаш орқалигина аниқ хулосага келиш мумкин. Биз ривожланяпмизми, ёки бир жойда депсиниб турибмизми? Биласизми! Улар тезда англаб етдилар. Лекин уларнинг хатоси шунда бўлдики, шўро ҳукуматининг алдовларига қув тушдилар. Шўро ҳукумати эса, уларни алдади. Дастлаб: «Ҳа, ҳа, ҳа!Сизлар мустақил давлат бўлишларинг, советлар иттифоқидан истаган пайтларингизда чиқиб кетишларингиз мумкин. Ўзларингизнинг газета, журналларингизни, киноларингизни  чиқаринглар. Ўз фикрларингизни илгари суринглар.» Ва жадидлар ўзларининг ўйларини ифода қила бошладилар ва қўлга тушдилар.  Болшевикларга уларни айблаш учун худди шу аргументлар керак эди. Ахир, жадидлар қамоқда ҳам «Ҳа, биз  яхши маънодаги, ўз миллатимиз манфаатларини ҳимоя қилгувчи миллатчимиз», дейишди. Улар бу сўзни хукумат кейинчалик ишлатган маънода ишлатишмади. Мен жадидлар бекорга ўлиб  кетдилар деган фикрга қаршиман. Улар миллат учун жон куйдирганлари учун ҳалок бўлдилар. Улар биз учун қандай қаҳрамонлик кўрсатиш мумкинлигини акс эттирувчи кўзгудирлар. Улар шўро мафкурасига қарши бордилар ва жонларини фидо қилдилар.
 
Филмни биринчи қисми тугади
 
Давоми бор
 
Муалиф Абдулазиз Махмудов
Рус тилидаги интервьюларни
Ботир Норбоев узбек тилига 
таржима қилди